شماره IMEI چیست و چه کاربردی دارد؟

با گذشت دهه‌ها و تغییر نسل تلفن‌های همراه از مدل‌های ساده و ابتدایی به گوشی‌های هوشمند پیشرفته، جزئیاتی فنی و نسبتاً ناشناخته برای عموم مانند شماره IMEI همواره حضوری ثابت و مهم داشته‌اند. این شناسه منحصربه‌فرد اگرچه ظاهری ساده دارد، اما نقشی کلیدی در شناسایی، امنیت و عملکرد دستگاه‌های همراه ایفا می‌کند. اما شماره IMEI دقیقاً چیست، چه ساختاری دارد و چرا تا این حد اهمیت دارد؟

شناسه بین‌المللی تجهیزات موبایل چیست؟

شماره IMEI یا International Mobile Equipment Identity، یک شناسه عددی یکتا است که به دستگاه‌های سلولی در سطح جهانی اختصاص داده می‌شود. این شناسه معمولاً در گوشی‌های همراه مورد استفاده قرار می‌گیرد، اما محدود به آن‌ها نیست؛ بلکه هر دستگاهی که از یک مودم سلولی بهره می‌برد، نظیر تبلت‌ها، ساعت‌های هوشمند، مودم‌های قابل حمل، دستگاه‌های اینترنت اشیا و محصولات خانه هوشمند، دارای شماره IMEI مخصوص به خود است.

سازندگان دستگاه‌ها در زمان تولید، این شماره را به هر دستگاه اختصاص می‌دهند. با این حال، فرآیند تولید و تخصیص آن به طور کامل در اختیار شرکت سازنده نیست؛ بلکه بخشی از این شناسه توسط نهادهای گزارش‌دهنده منطقه‌ای تولید می‌شود که توسط انجمن جهانی ارتباطات سیار (GSMA) تعیین و تأیید شده‌اند. این نهاد جهانی از سال ۲۰۰۰ تاکنون مسئولیت نظارت، مدیریت و توسعه سامانه IMEI را بر عهده داشته و پایگاه داده جهانی مربوط به آن را نیز نگهداری می‌کند.

کاربرد اصلی IMEI چیست؟

مهم‌ترین نقش شماره IMEI، امکان شناسایی دستگاه در شبکه‌های مخابراتی است. اپراتورهای تلفن همراه از این شناسه برای تأیید هویت دستگاه‌هایی که به شبکه متصل می‌شوند استفاده می‌کنند. به عبارت دیگر، با استفاده از این شماره، اپراتورها قادرند تشخیص دهند چه دستگاهی در حال استفاده از خدمات آن‌هاست و در صورت نیاز می‌توانند دسترسی آن را محدود یا مسدود کنند، برای مثال در صورت سرقت یا مفقودی دستگاه.

علاوه بر این، تولیدکنندگان از شماره IMEI در فرآیندهای پشتیبانی پس از فروش، بررسی اصالت دستگاه، مدیریت گارانتی و همچنین تحلیل اطلاعات بازار استفاده می‌کنند. این شماره در کنار اطلاعات نرم‌افزاری و سخت‌افزاری دستگاه، امکان پیگیری دقیق‌تر را برای شرکت‌ها و اپراتورها فراهم می‌سازد.

شماره IMEI به طور معمول از ۱۵ رقم تشکیل شده که به سه بخش اصلی تقسیم می‌شود:

•  کد تخصیص نوع (TAC): هشت رقم ابتدایی شماره IMEI را تشکیل می‌دهد و شامل دو بخش اصلی است: شناسه نهاد گزارش‌دهنده و شناسه نوع دستگاه. این کد اطلاعاتی مانند برند دستگاه، مدل، و سازنده اصلی را در بر دارد.
• شماره سریال (SNR): شش رقم بعدی مربوط به شماره سریالی است که توسط تولیدکننده برای هر دستگاه به صورت منحصربه‌فرد تعیین می‌شود.
• رقم کنترل (CD): رقم پانزدهم آخرین بخش از شماره IMEI است که با استفاده از الگوریتم لاهن (Luhn) محاسبه می‌شود. این رقم برای تأیید اعتبار و صحت کل شماره IMEI کاربرد دارد و از بروز خطاهای احتمالی در ورود یا پردازش داده‌ها جلوگیری می‌کند.

نسخه دیگری از این شناسه نیز وجود دارد که با نام IMEISV شناخته می‌شود و شامل ۱۶ رقم است. در این نسخه، رقم کنترل حذف شده و به جای آن، دو رقم در انتها اضافه می‌شود که نسخه نرم‌افزاری دستگاه را مشخص می‌سازند. این نسخه بیشتر در کاربردهای فنی و مدیریتی برای بررسی نسخه سیستم‌عامل یا فیرم‌ور استفاده می‌شود.

ریشه‌های معرفی IMEI به اواخر دهه ۱۹۸۰ یا اوایل دهه ۱۹۹۰ بازمی‌گردد. در آن زمان، ساختار این شناسه به‌گونه‌ای طراحی شده بود که شامل شش رقم برای TAC و دو رقم به عنوان کد نهایی مونتاژ (FAC) بود. اما با گسترش بازار و تنوع در مدل‌ها و سازندگان، ساختار IMEI در حدود سال ۲۰۰۳ دستخوش تغییر شد و کد FAC حذف گردید. از آن زمان، کد TAC به هشت رقم افزایش یافت و ساختار ۱۵ رقمی فعلی به عنوان استاندارد جهانی پذیرفته شد.

چگونه می‌توان شماره IMEI دستگاه را پیدا کرد؟

پیدا کردن شماره IMEI در گوشی‌های تلفن همراه و تبلت‌ها معمولاً بسیار ساده است. با وارد کردن کد دستوری ‎*#06# در صفحه شماره‌گیر دستگاه، شماره IMEI به‌صورت خودکار نمایش داده می‌شود. در صورتی که دستگاه دارای قابلیت پشتیبانی از دو سیم‌کارت باشد، دو شماره مجزای IMEI برای هر درگاه سیم‌کارت اختصاص داده شده است.

علاوه بر این روش سریع، می‌توان شماره IMEI را در بخش تنظیمات دستگاه نیز مشاهده کرد. معمولاً این شماره در قسمت «درباره دستگاه» یا «اطلاعات گوشی» ثبت شده است. برخی تولیدکنندگان شماره IMEI را روی بدنه پشتی دستگاه چاپ می‌کنند یا آن را روی سینی محل قرارگیری سیم‌کارت حک می‌نمایند. همچنین، در بسیاری از موارد این شماره روی جعبه اصلی دستگاه نیز درج شده و در مدارک همراه آن مانند دفترچه راهنما نیز یافت می‌شود.

در مورد دیگر انواع دستگاه‌ها مانند مودم‌های همراه یا دستگاه‌های هوشمند مشابه، شماره IMEI ممکن است بر روی برچسبی روی بدنه دستگاه یا در اسناد فنی آن درج شده باشد. در صورتی که دسترسی به این اطلاعات ممکن نباشد، ارتباط با شرکت سازنده می‌تواند راه‌گشا باشد و اطلاعات دقیق‌تری در اختیار قرار دهد.

شماره IMEI در چه مواردی اهمیت دارد؟

شماره IMEI به‌ویژه در مواقعی که دستگاه گم شود یا به سرقت برود، اهمیت بالایی پیدا می‌کند. با در اختیار داشتن این شماره و اطلاع‌رسانی آن به اپراتور ارائه‌دهنده خدمات تلفن همراه، می‌توان دستگاه مفقودشده را در فهرست سیاه ثبت کرد. این اقدام موجب می‌شود حتی اگر فردی دیگر، با قرار دادن سیم‌کارتی از اپراتور متفاوت، قصد استفاده از دستگاه را داشته باشد، امکان بهره‌برداری از آن وجود نداشته باشد.

اپراتورها این قابلیت را از طریق سامانه‌ای به نام پایگاه شناسایی تجهیزات یا به اختصار EIR فراهم کرده‌اند. این سامانه شامل پایگاه داده‌ای است که شماره‌های IMEI معتبر و مسدودشده را در خود نگهداری می‌کند. افزون بر آن، در برخی کشورها سامانه مرکزی دیگری با عنوان پایگاه شناسایی تجهیزات مرکزی یا CEIR وجود دارد که هماهنگی میان اپراتورها را در سطح ملی برقرار می‌سازد. در سطح بین‌المللی نیز انجمن جهانی ارتباطات سیار موسوم به GSMA پایگاه جامعی از شماره‌های IMEI را نگهداری می‌کند که شامل دستگاه‌های مجاز و همچنین آن‌هایی است که به دلایلی مسدود شده‌اند.

مسدودسازی شماره IMEI نه تنها از استفاده غیرقانونی از دستگاه جلوگیری می‌کند، بلکه به‌عنوان یک اقدام بازدارنده در برابر سرقت نیز عمل می‌کند. این موضوع می‌تواند انگیزه سودجویان برای ربودن تلفن‌های همراه را کاهش دهد، چراکه فروش یا استفاده از چنین دستگاهی عملاً غیرممکن خواهد شد.

علاوه بر این، در فرآیند خرید دستگاه‌های دست‌دوم، بررسی شماره IMEI اقدامی بسیار هوشمندانه است. از طریق این شماره می‌توان اطمینان حاصل کرد که دستگاه موردنظر پیش‌تر به سرقت نرفته و در هیچ پایگاه داده‌ای به‌عنوان دستگاه مسروقه یا مسدودشده ثبت نشده است. برای این منظور ابزارهای رایگان متعددی در دسترس کاربران قرار دارند. یکی از این ابزارهای معتبر، سرویس اینترنتی IMEI Pro است که اطلاعات مرتبط با وضعیت دستگاه را به‌صورت رایگان ارائه می‌دهد.

در نهایت، در صورت وقوع سرقت، نیروهای انتظامی و مراجع قضایی نیز می‌توانند از شماره IMEI برای ردیابی و بازیابی دستگاه استفاده کنند. البته موفقیت در این زمینه مشروط به آن است که دستگاه روشن بوده و به شبکه تلفن همراه متصل باشد. اگرچه این روش تضمینی برای بازگرداندن دستگاه نیست، اما می‌تواند تا حد زیادی شانس بازیابی آن را افزایش دهد.

نگرانی‌های مربوط به حریم خصوصی در ارتباط با شماره IMEI

شماره IMEI با آنکه یکی از ابزارهای اساسی برای شناسایی و حفظ امنیت دستگاه‌های تلفن همراه به شمار می‌آید، در عین حال می‌تواند نگرانی‌هایی را در زمینه حفظ حریم خصوصی به وجود آورد. از جمله مواردی که موجب چنین دغدغه‌هایی شده، این واقعیت است که شماره IMEI یک شناسه کاملاً یکتا برای هر دستگاه است. به همین دلیل، این احتمال وجود دارد که برخی نهادها از جمله اپراتورهای تلفن همراه، نیروهای انتظامی یا سازمان‌های دولتی با بهره‌گیری از این شماره و تحلیل اطلاعات مربوط به آنتن‌های مخابراتی، بتوانند موقعیت جغرافیایی یک دستگاه را ردیابی کنند.

البته باید توجه داشت که این سطح از دسترسی و تحلیل، در اختیار عموم مردم قرار ندارد و تنها نهادهای دارای صلاحیت قانونی و فنی می‌توانند از این اطلاعات بهره‌برداری کنند. بنابراین برای کاربر عادی، نگرانی از بابت ردیابی از طریق شماره IMEI در زندگی روزمره چندان جدی و قابل توجه نیست.

از سوی دیگر، برخی کاربران نسبت به احتمال دسترسی شرکت‌های توسعه‌دهنده سیستم‌عامل‌های تلفن همراه، مانند اپل و گوگل، به شماره IMEI ابزارهای دیجیتال ابراز نگرانی کرده‌اند. بر اساس این دیدگاه، ممکن است این شرکت‌ها از اطلاعات مربوط به IMEI برای شناسایی دقیق کاربران و ایجاد پروفایل‌های دیجیتال شخصی استفاده کنند. چنین پروفایل‌هایی می‌توانند در زمینه‌های مختلف، به‌ویژه برای مقاصد تبلیغاتی و تجاری، مورد استفاده قرار گیرند.

با این حال، تاکنون شواهد مشخص و مستندی که نشان دهد این شرکت‌ها واقعاً از شماره IMEI برای چنین اهدافی بهره می‌برند، ارائه نشده است. بیشتر این نگرانی‌ها مبتنی بر احتمال و فرضیه‌هایی هستند که هنوز مورد تأیید رسمی قرار نگرفته‌اند. با وجود این، آگاهی از چنین احتمالاتی می‌تواند به تصمیم‌گیری آگاهانه‌تر کاربران در استفاده از فناوری‌های دیجیتال کمک کند.

در نهایت، باید در نظر داشت که شماره IMEI بخشی جدایی‌ناپذیر از ساختار شناسایی هر دستگاه تلفن همراه است. اگرچه در بیشتر شرایط روزمره نیازی به نگرانی مستقیم نسبت به آن وجود ندارد، اما این شماره در موقعیت‌های خاص، مانند گم شدن یا سرقت دستگاه، می‌تواند بسیار راه‌گشا و حیاتی باشد. به همین دلیل، توصیه می‌شود همانند سایر اطلاعات هویتی و شناسنامه‌ای حساس، از انتشار و به‌اشتراک‌گذاری غیرضروری این شماره خودداری شود تا از هرگونه احتمال سوءاستفاده جلوگیری گردد.

نگهداری امن و محرمانه شماره IMEI اقدامی ساده اما مؤثر برای حفاظت از حریم خصوصی دیجیتال و افزایش امنیت فردی در برابر تهدیدهای پنهان فضای مجازی است.