عمق میدان چیست؟ (مفاهیم عکاسی)

عمق میدان در عکاسی

عمق میدان چیست: منظور از عمق میدان (Depth of Field یا به‌اختصار DoF)، مقدار ناحیه‌ی کاملا واضح در عکس است. پس، هرچه عمق میدان بیشتر باشد، بخش‌ بزرگتری از صحنه‌ی مقابلِ دوربین در عکس وضوح خواهدداشت و بالعکس، هرچه عمق میدان کمتر باشد، قسمت کمتری از عکس واضح و سایر نواحی کاملا یا نسبتاً مات دیده می‌شوند.

عوامل موثر بر کاهش یا افزایش عمق میدان در عکاسی

چند عامل بر عمق میدان تاثیر می‌گذارند که عبارتند از:  

• میزان گشودگی دیافراگم
• فاصله دوربین از نقطه فوکوس (یا موضوع اصلی)
• نوع لنز دوربین
• اندازه حسگر دوربین

از میان موارد فوق، مورد نخست یعنی میزان گشودگی دیافراگم اهمیت بیشتری دارد.

تاثیر دیافراگم بر عمق میدان

مهم‌ترین عامل در تعیین عمق میدان، میزان گشودگی روزنه‌ی دیافراگم است:

• هرچه روزنه دیافراگم گشوده‌تر (یعنی عدد دیافراگم کوچکتر) باشد، عمق میدان کاهش می‌یابد و پس‌زمینه مات می‌شود.
• هرچه روزنه دیافراگم تنگ‌تر (یعنی عدد دیافراگم بزرگتر) باشد، عمق میدان افزایش می‌یابد و پس‌زمینه واضح‌تر می‌شود.

برای مثال، عکاسی که می‌خواهد از دشت وسیعی عکس بگیرد و تمام نواحی دشت را واضح به تصویر بکشد، باید دیافراگم دوربین را تا جایی که می‌تواند ببندد تا عمق میدان افزایش یابد.

و بالعکس، اگر عکاس بخواهد گل خاصی را از میان گل‌ها و بوته‌ها برگزیند و بر آن تاکید کند، باید روزنه دیافراگم را باندازه کافی ببندد، تا بوته‌ها و گل‌های جلو و پس‌زمینه‌، مات شوند و فقط گل موردنظر او واضح ثبت شود.

تاثیر اندازه حسگر بر عمق میدان

اندازه حسگر دوربین عامل دیگری است که در عمق میدان تاثیر دارد. دو دوربین را فرض کنید که دیافراگم‌ هم‌اندازه باز شده است اما اندازه (مساحت) حسگرشان فرق می‌کند: یکی حسگر بزرگ FX یا اصطلاحا فول‌فریم دارد و دیگری حسگر DX دارد که کوچکتر است. در چنین شرایطی، حسگر بزرگتر عمق میدان کمتری می‌دهد که البته به‌خودی خود، نه عیب و نه مزیت است.

تاثیر فاصله‌ی نقطه فوکوس بر عمق میدان

ابتدا لازم است بگوییم به جایی که دوربین روی آن فوکوس می‌کند، نقطه فوکوس می‌گوییم. معمولا عکاس روی موضوع اصلی فوکوس می‌کند که ممکن است گل، پرنده یا حتی چشم‌اندازی وسیع متشکل از عناصر مختلف باشد.

در هر حال، فاصله دوربین از نقطه فوکوس در تعیین عمق میدان تاثیر دارد. هرچه فاصله دوربین تا نقطه فوکوس کمتر باشد (مثل عکاسی ماکرو) عمق‌ میدان نیز کمتر و باریک‌تر می‌شود و البته راحت‌تر می‌توانید پس‌زمینه و محیط اطراف را مات کنید. بالعکس، هرچه فاصله دوربین از نقطه فوکوس بیشتر شود، عمق میدان نیز وسیع‌تر می‌شود و اگر فاصله از حدود خاصی فراتر رود، عمق میدان‌ عملاً بی‌نهایت می‌شود.

تاثیر نوع لنز بر عمق میدان

عامل مهم بعدی، نوع لنزی است که با آن عکس می‌گیرید. لنزهای واید که فاصله کانونی کوتاه‌تری دارند، عمق میدان بیشتری ایجاد می‌کنند. اما لنزهای تله‌فوتو که فاصله کانونی بلندی دارند، عمق میدان کمتری می‌دهند. پس اگر دو لنز یکی واید و دیگری تله‌فوتو داشته باشید و دیافراگم و فاصله آن‌ها از نقطه فوکوس نیز یکسان باشد، لنز واید عمق میدان بیشتری می‌دهد. در عوض، با لنز تله‌فوتو به‌ویژه در فواصل کوتاه، راحت‌تر می‌توانید در جلو و پس‌زمینه عکس بوکه ایجاد کنید.

میزان گشودگی روزنه دیافراگم چگونه بر عمق میدان تاثیر می‌گذارد؟

چون میزان گشودگی دیافراگم مهم‌ترین عامل در تغییر عمق میدان است، بیشتر به آن می‌پردازیم. دیافراگم بخشی از لنز دوربین است که میزان نور ورودی به دوربین را تعیین می‌کند که به حسگر می‌تابد. دیافراگم دوربین اجزای تیغه‌مانندی دارد که متحرکند و روی هم می‌لغزند. با لغزش تیغه‌ها روی هم قطر روزنه‌ای که در مرکزشان شکل گرفته است، کم یا زیاد می‌شود. میزان گشودگی روزنه دیافراگم را با اعداد خاصی نشان می‌دهند که از اعداد کم مثل 1.4 شروع می‌شود و تا اعداد بزرگتر مثل 16 و حتی 32 ادامه می‌یابد؛ برای مثال:

1.4,    2,    2.8,    4,    5.6,    8,    11,    16,    32

اعداد دیافراگم و ترتیب آن‌ها پیروِ قاعده‌ی خاصی است که توضیحش در این مقال نمی‌گنجد. به یاد داشته باشیم که:

• هرچه عدد دیافراگم کوچکتر باشد، یعنی روزنه دیافراگم گشوده‌تر است و نور بیشتری به حسگر دوربین می‌تابد.  
• هرچه عدد دیافراگم بزرگتر باشد، یعنی روزنه دیافراگم تنگ‌تر است و نور کمتری به حسگر دوربین می‌تابد.  

حداکثر گشودگی دیافراگم هر لنز روی بدنه لنز حک می‌شود. لنزهایی که فاصله کانونی‌شان ثابت است (اصطلاحا پرایم)، عدد ثابتی دارند. مثلا ممکن است روی چنین لنزی عدد 2.8 حک شده باشد که نشان می‌دهد دیافراگم لنز مفروض بیش از آن باز نمی‌شود. اما لنزهای زوم چون فاصله کانونی متغیری دارند، حداکثر گشودگی دیافراگم‌شان هم متغیر است و بسته به فاصله کانونی لنز تغییر می‌کند. مثلا ممکن است روی لنز زوم 80-16 میلی‌متری چنین عباراتی ببینید:

1:2.8-4

f/2.8-4

هر دو معنای یکسانی دارند و می‌گویند که لنز در کوتاه‌ترین فاصله کانونی خود یعنی 16 میلی‌متر، می‌تواند دیافراگم را تا 2.8 باز ‌کند؛ اما در بلندترین فاصله کانونی خود یعنی 80 میلی‌متر، دیافراگم نهایتا تا 4 باز می‌شود. در واقع، فاصله کانونی عدسی‌‌ها و ساختار داخلی لنز بر میزان گشودگی روزنه دیافراگم تاثیر می‌نهند.   

• در لنزهای زوم، هرچه زاویه دید عریض‌تر (واید) باشد، حداکثر میزان گشودگی دیافراگم بیشتر می‌شود.
• در لنزهای زوم، هرچه زاویه دید، بسته‌تر (تله‌فوتو) باشد، حداکثر میزان گشودگی دیافراگم کمتر می‌شود.

لنز سریع، لنزی است که عدد دیافراگم خیلی کمی داشته باشد (مثلا f/1.2 یا حتی کمتر از آن)، زیرا در این‌صورت، روزنه دیافراگمش بیشتر از لنزهای دیگر باز می‌شود و چون نور بیشتری را به درون دوربین راه می‌دهد، عکاس می‌تواند به همان نسبت سرعت شاتر را افزایش دهد تا دوربین سریع‌تر شاتر بزند و صحنه‌های پرتحرک‌تر و سریع‌تری را ثبت و اصطلاحا منجمد (freeze) کند. لذا لنزی که عدد دیافراگمش کمتر باشد، اصطلاحا لنز سریع‌تری است. منظور از سرعت لنز نیز همین موضوع یعنی حداقل عدد دیافراگم (حداکثر گشودگی روزنه آن) است.

تنظیم دیافراگم دوربین و عمق میدان

برای تعیین درست عمق میدان، باید دیافراگم لنز را درست تنظیم کنید. کسانی که نمی‌خواهند با جزییات فنی دوربین درگیر شوند، از حالت‌های خودکار یا نیمه‌خودکارِ دوربین استفاده می‌کنند. حالت خودکار همیشه نتیجه مطلوبی ندارد. در حالت‌های نیمه‌خودکار، آزادی عمل اندکی بیشتر است. می‌توان حالت نیمه‌خودکارِ اولویت دیافراگم (A یا Av) را برگزید، زیرا در این حالت، دیافراگم را که در تعیین عمق میدان مهم است، خودتان تنظیم می‌کنید و سایر تنظیمات را به دوربین می‌سپارید. در حالت دستی (M) نیز که قوی‌ترین حالت عکاسی است، تمام تنظیمات از جمله تنظیم دیافراگم و سرعت شاتر به عهده شما است.

ضمنا اگر در دوربین دیجیتال‌تان حالت عکاسی منظره (Landscape) را انتخاب کنید، دوربین روزنه دیافراگم‌ را بطور خودکار تنگ می‌کند تا عمق میدان‌ افزایش یابد. اما در حالت عکاسی ورزشی (S Mode) و ماکرو (Macro) دیافراگم را باز می‌کند و درنتیجه، عمق میدان کاهش می‌یابد.

تاثیر کاهش عمق میدان روی عکس

وقتی عمق میدان را کم می‌کنید، پس‌زمینه و گاهی حتی پیش‌زمینه عکس مات می‌شود و فقط موضوع اصلیِ عکس در ناحیه وضوح (فوکوس) باقی می‌ماند. معمولا وقتی عکاس بخواهد توجه بیننده را به موضوع اصلی جلب کند، از این شیوه بهره می‌برد. عکاس، پس‌زمینه و محیط پیرامونِ موضوع اصلی را مات می‌کند تا حواس بیننده پرت نشود و فقط بر موضوع اصلی تمرکز کند. برای کاهش عمق میدان باید دیافراگم روی اعداد کوچکتر تنظیم شود تا روزنه دیافراگم تا جایی که لازم است، باز شود.

تاثیر افزایش عمق میدان روی عکس

با افزایش حداکثریِ عمق میدان، می‌توانید تمام صحنه (از پیش‌زمینه گرفته تا پس‌زمینه‌ی آن) را کاملا واضح ثبت کنید. عکاسان منظره که از چشم‌اندازهای وسیع عکاسی می‌کنند، معمولا این‌نوع عمق میدان را ترجیح می‌دهند. برای افزایش هرچه بیشترِ عمق میدان باید عدد دیافراگم را تا جای ممکن افزایش دهید (مثلا F/16) تا روزنه دیافراگم تنگ‌تر شود. ناحیه فوکوس را هم بهتر است روی یک‌سوم فاصله‌تان از انتهای صحنه تنظیم کنید. اما اگر می‌خواهید ناحیه خاصی از صحنه را واضح ثبت کنید، دیافراگم را روی عدد متوسط مناسب تنظیم کنید.

ضمناً می‌توانید عمق میدان را طوری تنظیم کنید که دو شیء در فواصل متفاوت هر دو واضح باشند. برای این منظور، کافی است لنز را روی حالت فوکوس دستی ببرید و سپس روی نقطه‌ای مابین آن دو شیء فوکوس کنید.

محدودیت‌ عمق میدان حداکثری چیست؟

برای ایجادِ عمق میدانِ حداکثری باید روزنه دیافراگم را تا جای ممکن ببندید. با تنگ‌تر شدن روزنه دیافراگم، نور بسیار کمتری در مدت‌زمان موردنظر به حسگر می‌تابد. لذا اگر کمبود نور را جبران نکنید، عکس‌تان تاریک خواهدشد. پس ناچارید یا سرعت شاتر را کاهش و یا درجه ایزو را افزایش دهید. در صورت کاهش سرعت شاتر باید دوربین را روی سه‌پایه، ثابت کنید زیرا کوچکترین لرزش یا حرکت دوربین به تار شدن عکس منجر می‌شود. ضمنا به یاد داشته باشیم که وقتی سرعت شاتر کم می‌شود، موضوعات متحرک مثل پرندگان یا خودروها، شبح‌وار در عکس ثبت می‌شوند و وضوح نخواهندداشت که البته نه عیب و نه مزیت است، بلکه پدیده‌ای است که بسته به هدف عکس باید آن‌را پذیرفت یا از آن پرهیز کرد.

گفتیم که راه‌کار دیگر برای کمبود مقدار نور ورودی به دوربین، افزایش حساسیت به نور یا اصطلاحا ایزو (ISO) است. اما ایزو نیز اگر از حدود معینی فراتر برود، معمولا نویزهایی روی عکس به‌جا می‌نهد.پس گزینه‌های موجود را باید حتی‌الامکان درست و با دقت به جوانب‌شان به‌کار بریم.

نکته بی‌ارتباط اما سودمند: به یاد داشته باشیم که وقتی با لنز واید عکاسی می‌کنیم، اثر لرزش دوربین نامحسوس‌تر خواهدبود. اما هنگام عکاسی با لنز تله‌فوتو، اگر سرعت شاتر باندازه کافی زیاد نباشد، کمترین لرزش‌ها نیز معمولا به تار شدن عکس می‌انجامند. 

جمع‌بندی و نکات مهم: عمق میدان چیست و چه عواملی بر آن تاثیر دارند؟

عمق میدان، محدوده‌ی وضوح عکس را مشخص می‌کند. کمی یا زیادی عمق میدان فی‌نفسه عیب یا مزیت نیست، بلکه به شرایط و ترجیح عکاس بستگی دارد. به‌طور کلی:

• دیافراگم گشوده‌تر ← عدد دیافراگم کوچکتر ← عمق میدان کمتر (مناسب برای مات کردن پس‌زمینه، عکاسی چهره، عکاسی ماکرو)
• دیافراگم تنگ‌تر ← عدد دیافراگم بزرگتر ← عمق میدان بیشتر (مناسب برای واضح‌سازی پس‌زمینه و پیش‌زمینه، عکاسی منظره)
• هرچه فاصله دوربین تا نقطه فوکوس (موضوع اصلی) کمتر باشد، عمق میدان نیز کمتر خواهدبود و بالعکس.
• در شرایط و فاصله‌ی یکسان، لنز تله‌فوتو در مقایسه با لنز واید عمق میدان کمتری ایجاد می‌کند.

اکنون می‌توانید دیافراگم لنزِ دوربین عکاسی یا دوربین‌ گوشیِ همراه‌تان را کم و زیاد کنید و تاثیر آن بر عمق میدان و گستره‌ی ناحیه‌ی واضح و مات عکس را ببینید.