آیا کاهش سطح مصونیت در برابر ویروس کرونا مانع از تولید واکسن موثر می‌شود؟

در چند ماه اخیر مطالعات علمی متعددی منتشر شد که نشان می‌داد واکنش آنتی‌بادی در افراد مبتلا به SARS-CoV-2 ظرف دو ماه کاهش چشمگیری داشته است. انتشار این اخبار باعث شد نگرانی‌هایی درباره از بین رفتنِ سریعِ مصونیت به کووید-۱۹ به وجود بیاید و از سوی دیگر امیدها برای تولید واکسن موثر و بادوام کمرنگ شود. ولی این نگرانی‌ها تا حدی گیج‌کننده و اشتباه‌اند.

مصونیت طبیعی بدن و مصونیت اکتسابی از طریق واکسن ماموریت یکسانی دارند و هدفشان این است که جلوی ویروس را بگیرند و مانع از بروز بیماری شوند. ولی شیوه رفتار آن‌ها همیشه یکسان نیست. در نتیجه، کشف مبتلایانی که تعداد آنتی‌بادی طبیعی بدن آن‌ها رو به کاهش است به معنای تنزل کارآمدی واکسن‌های در دست تولید نخواهد بود. علم در این مورد حتی می‌تواند موثرتر از طبیعت عمل کند.

سیستم ایمنی یا مصونیت بدن با تمرکز بر دو عملکرد تکامل یافته است: سودمندی و دقت. بنابراین دو نوع مصونیت داریم: مصونیت ذاتی که ظرف چند ساعت یا حتی دقیقه در مقابل عفونت وارد عمل می‌شود؛ و مصونیت انطباقی که ظرف چند روز یا هفته به وجود می‌آید. تقریبا تمامی سلول‌های بدن می‌توانند عفونت‌های ویروسی را شناسایی کنند. وقتی عفونت ویروسی شناسایی شد، گلبول‌های سفید فراخوانده می‌شوند تا در برابر عامل عفونی واکنش دفاعی داشته باشد.

اگر واکنش سیستم مصونیت ذاتی ما در برابر عامل بیماری‌زا موفقیت‌آمیز باشد، عفونت به‌سرعت از بین می‌رود و به‌طور کلی نشانه‌های زیادی از خود بروز نمی‌دهد. ولی در شرایطی که عفونت جدی‌تر باشد، سیستم مصونیت انطباقی ما وارد کار می‌شود تا از بدن محافظت کند. سیستم مصونیت انطباقی از دو نوع سلول گلبول سفید تشکیل شده که شامل سلول‌های T و B است. این سلول‌ها خواص مولکولی ویژه هر ویروس را شناسایی کرده و بر اساس آن واکنشی مقتضی را انجام می‌دهند.

ویروس‌ها برای ایجاد بیماری وارد سلول‌های بدن شده و با سرقت سیستم ژنتیکی آن‌ها بارها و بارها خود را تکثیر می‌کنند: در نهایت میزبان به کارخانه‌ای برای تولید ویروس تبدیل می‌شود. سلول‌های T این سلول‌های آلوده را شناسایی و نابود می‌کنند. سلول‌های B مسئول تولید آنتی‌بادی هستند. آنتی‌بادی نوعی پروتئین است که به ذرات ویروسی می‌چسبد و مانع از ورود آن‌ها به سلول می‌شود؛ این فرآیند از تکثیر ویروس جلوگیری می‌کند و عفونت را متوقف می‌سازد.

سپس بدن این سلول‌های T و B را که در نابودی عامل عفونی نقش داشته‌اند ذخیره می‌کند تا در صورت مواجهه دوباره با همین ویروس از آن‌ها کمک بگیرد. این سلول‌هایی که اصطلاحا سلول‌های حافظه نامیده می‌شوند اصلی‌ترین عملگر در مصونیت درازمدت هستند.

آنتی‌بادی‌هایی که در واکنش با یک آلودگی ویروس کرونای فصلی تولید شده‌اند حدود یک سال دوام می‌آورند. ولی آنتی‌بادی‌هایی که توسط عفونت سرخک به وجود می‌آیند تا پایان عمر در بدن باقی مانده و از فرد محافظت می‌کنند.

با این حال، در خصوص برخی از ویروس‌ها تعداد آنتی‌بادی‌های موجود در خون در طول دوره عفونت به بالاترین سطح خود رسیده و پس از نابودی عفونت معمولا ظرف چند ماه کاهش پیدا می‌کنند: این همان اتفاقی است که باعث شده برخی درباره کووید-۱۹ نگران باشند، اما معنای این اتفاق آن‌طور که به‌نظر می‌رسد نیست.

کاهش سطح آنتی‌بادی در دوره‌ای که عفونت از بین رفته نشانگر این نیست که آنتی‌بادی‌ها به‌صورت کامل از بین می‌روند: این مرحله نیز گامی عادی در فرآیند معمول واکنش‌های سیستم ایمنی است. کاهش تعداد آنتی‌بادی به معنای زوال مصونیت نیست: سلول‌های B حافظه که در ابتدا این آنتی‌بادی‌ها را ساخته بودند هنوز وجود دارند، و آماده‌اند تا در زمان مقتضی شمار تازه‌ای از آنتی‌بادی‌ها را بسازند. به همین خاطر می‌توانیم نسبت به واکسن کووید-۱۹ امیدوار باشیم.

کار واکسن شبیه‌سازی عفونت طبیعی است که به‌دنبال آن سلول‌های T و B حافظه ساخته می‌شوند و می‌توانند افراد واکسینه‌شده را به محافظت درازمدت برسانند. با این وجود، مصونیت حاصل از واکسن با مصونیتی که توسط عفونت طبیعی به وجود می‌آید از چند جهت مهم متفاوت است.

کمابیش همه ویروس‌هایی که انسان‌ها را آلوده می‌کنند در ژنوم خود ردپاهایی دارند. این ردپاها برای تولید پروتئین‌هایی به کار می‌روند که موجب گریز ویروس از سیستم مصونیت ذاتی بدن می‌شوند. برای مثال، SARS-CoV-2 ظاهرا ژنی دارد که به‌طور ویژه سیستم مصونیت ذاتی را از کار می‌اندازد.

در میان ویروس‌هایی که عامل همه‌گیری بشری شده‌اند، برخی حتی توانسته‌اند سیستم مصونیت انطباقی را دور بزنند. برای نمونه، ویروس HIV به‌سرعت جهش پیدا می‌کند؛ یا ویروس تب‌خال (هرپس) پروتئین‌هایی می‌سازد که آنتی‌بادی‌ها را به‌دام انداخته و خنثی می‌کنند.

خوشبختانه، SARS-CoV-2 ظاهرا هنوز به چنین جهش‌هایی دست نیافته است، در نتیجه هنوز می‌توانیم با دنبال کردن رویکرد نسبتا واضحی برای تولید واکسن جلوی شیوع و همه‌گیری آن را بگیریم. واکسن‌ها انواع مختلفی دارند و می‌توانند ویروس مرده یا اجزای زنده اما ضعیفی از بدنه ویروس، اسیدهای نوکلئیک یا بخشی از پروتئین‌های آن باشند. منتها همه واکسن‌ها از دو بخش اصلی تشکیل می‌شوند: آنتی‌ژن و ادجوانت (Adjuvant) یا مواد یاور.

آنتی‌ژن همان بخش از ویروس است که می‌خواهیم سیستم مصونیت انطباقی به آن واکنش نشان داده و آن را مورد هدف قرار دهد. ادجوانت بخشی است که عفونت را شبیه‌سازی کرده و به شروع واکنش ایمنی بدن کمک می‌کند. یکی از زیبایی‌های واکسن، و از جمله مهم‌ترین برتری‌های آن نسبت به واکنش طبیعی بدن در برابر عفونت‌ها، این است که می‌توان آنتی‌ژن آن را به‌گونه‌ای طراحی کرد که تمرکز واکنش ایمنی بدن را بر پاشنه آشیل ویروس معطوف کند.

مزیت بعدی واکسن این است که اجازه استفاده از انواع و دوزهای مختلف ادجوانت را می‌دهد. به دلیل همین اصلاح و بهینه‌سازی‌های مضاعف، می‌توان واکنش‌های سیستم ایمنی را تقویت کرد و دوام آن را بالاتر برد. واکنش ایمنی بدن که در طول عفونت طبیعی در برابر ویروس ساخته می‌شود تا حدی متاثر از خود ویروس است نه واکسن.

با توجه به این که بسیاری از ویروس‌ها از سیستم مصونیت ذاتی بدن می‌گریزند، عفونت‌های طبیعی گاها باعث ایجاد مصونیت قوی و پایدار نمی‌شوند. ویروس پاپیلوم انسانی یا HPV یکی از همین ویروس‌هاست که می‌تواند عفونت‌های مزمن به وجود بیاورد. واکسن ویروس پاپیلوم انسانی نسبت به عفونت طبیعی، واکنش آنتی‌بادی بسیار بهتری می‌سازد. این واکنش تقریبا به‌شکل صدردصدی مانع از بروز عفونت HPV و بیماری‌های ناشی از آن می‌شود.

واکسیناسیون نه‌تنها از فرد در برابر عفونت و بیماری محافظت می‌کند، بلکه جلوی انتقال ویروس را می‌گیرد. اگر واکسن در سطح گسترده و به‌اندازه کافی توزیع شود می‌تواند در جامعه ایمنی جمعی به وجود بیاورد. در صورتی که با ایمنی جمعی یا گله‌ای آشنا نیستید، می‌توانید این مقاله را مطالعه کنید.

این‌که در یک جامعه چند نفر باید در برابر ویروس مصون باشند تا کل جامعه به‌شکلی موثر به ایمنی و محافظت برسد وابسته به سطح تکثیر آن ویروس است. سطح تکثیر ویروس به‌طور کلی به معنای متوسط تعداد افرادی است که یک فرد مبتلا می‌تواند آلوده کند. این مقدار برای سرخک که سرعت شیوع بالایی دارد بیش از ۹۰ درصد است؛ یعنی بیش از ۹۰ درصد جامعه باید به مصونیت برسند تا افراد واکسینه‌نشده هم تحت حفاظت قرار بگیرند. این مقدار برای کووید-۱۹ هنوز به‌طور دقیق تعیین نشده ولی چیزی بین ۴۳ تا ۶۶ درصد است.

با توجه به پیامدهای حاد و شدید ابتلا به کووید-۱۹ برای افراد مسن، و رفتارها و عواقب پیش‌بینی‌نشده این بیماری در میان جوانان، تنها راه ایمن برای دستیابی به مصونیت جمعی از طریق واکسن است. این موضوع در کنار این حقیقت که SARS-CoV-2 ظاهرا هنوز موفق به توسعه مکانیزمی برای گریز از سیستم مصونیت انطباقی نشده، همگی از دلایلی است که اهمیت کشف سریع واکسن را دوچندان می‌کند.

پس از شنیدن گزارش‌هایی که به کاهش سطح آنتی‌بادی مبتلایان اشاره می‌کنند هراسان نشوید؛ این گزارش‌ها در بحث کشف واکسن موثر و کارآمد نامربوط هستند. گفتنی است، در حال حاضر بیش از ۱۶۵ واکسن جدی در دست ساخت قرار دارند و برخی از آن‌ها در آزمایش‌های خود به نتایج امیدوارکننده‌ای دست یافته‌اند.