عکاسی دقیق 1: کاربرد فیلترهای رنگی در عکاسی سیاه‌ و سفید

قبلاً در مطلبی نسبتاً مبسوط درباره برخی از رایج‌ترین فیلترهای عکاسی صحبت کرده و از کاربرد آن‌ها سخن گفته بودیم. همچنین اشاره کردیم که با دیجیتالی شدن دنیای عکاسی به‌کارگیری برخی از این فیلترها کاهش یافته است، زیرا امروزه با نرم‌افزارهای ویرایشگر عکس نیز می‌توان اثر و جلوه آن‌ها را شبیه‌سازی کرد. فیلترهای رنگی جزو همین دسته هستند. اما این باعث نمی‌شود که از مطالعه خواص و کارکرد آن‌ها غافل شویم، چون هنوز عده زیادی از عکاسان، حتی برخی از غیرحرفه‌ای‌ها، عکاسی با فیلم و به تبع آن، فیلترهای رنگی را رها نکرده‌اند؛ ضمن اینکه حتی اگر بخواهیم اثر فیلترهای رنگی را با استفاده از نرم‌افزار شبیه‌سازی کنیم، باید ابتدا ویژگی‌ و کارکردشان را بدانیم تا آگاهانه نسبت به این کار اقدام کنیم.

در این مطلب که نخستین مقاله از مجموعه جدید «عکاسی دقیق» به شمار می‌رود، به‌طور خاص اثر فیلترهای رنگی در عکاسی سیاه‌ و سفید بررسی خواهد شد.

---

شاید بپرسید اصلاً به‌کارگیری فیلتر رنگی در عکاسی سیاه ‌و سفید چه ضرورتی دارد؟ باید گفت که چون عکس سیاه و سفید از رنگ بی‌بهره است، تفکیک طیف‌های خاکستری در آن اهمیت زیادی دارد. چنانچه تنظیم و تفکیک درجات مختلف خاکستری در شرایط مختلف به‌درستی صورت نگیرد، عکس ته‌رنگ یا اصطلاحاً تن (tone) یک‌نواختی به خود می‌گیرد و عناصر آن، خود را آنگونه که باید نشان نمی‌دهند. فیلترهای رنگی در عکاسی سیاه و سفید، رنگ‌های متفاوت در دنیای واقعی را به طیف‌های متفاوتی از خاکستری و سفید و مشکی تبدیل می‌کنند. اگر عکاس، رنگ‌‌ها و نور محیطی را که در آن عکاسی می‌کند بشناسد، می‌تواند با انتخاب فیلتر رنگی مناسب، جلوه دل‌خواه خود را ایجاد کند. 

با انتخاب فیلتر درست، می‌توان برخی رنگ‌ها را تیره‌تر و برخی دیگر را روشن‌تر نشان داد. این یعنی فیلترهای رنگی، کنتراست بین رنگ‌ها را افزایش می‌دهند تا در عکس سیاه ‌و سفید از هم تفکیک شوند. به همین علت گاهی به این فیلترها، «فیلتر کنتراست» نیز گفته می‌شود. اگرچه فیلترهای رنگی بر تصاویر رنگی نیز اثرگذار هستند، در عکاسی سیاه و سفید تاثیر و کاربرد گسترده‌تری دارند.

از بین فیلترهای رنگی، 5 رنگ آن‌ها بیش از بقیه در عکاسی سیاه و سفید کاربرد دارد که عبارت است از زرد، سرخ، نارنجی، سبز و آبی.

هر یک از این فیلترها به نور هم‌رنگ خود اجازه عبور می‌دهد اما بخشی از رنگ‌های دیگر و به‌ویژه رنگ مکمل خود را بلوکه می‌کند. به عبارت دیگر، هر فیلتر نور هم‌رنگ خود را تلطیف می‌کند و بر درخشش آن می‌افزاید. اما برعکس، رنگ‌ مکمل خود را بلوکه یا اصطلاحاً جذب می‌کند و در نتیجه آن را تیره‌تر یا به‌عبارتی غلیظ‌تر نشان می‌دهد.

مثلاً فیلتر زرد به نور زرد اجازه عبور می‌دهد ولی از شدت نور آبی که در چرخه رنگ‌، مکمل زرد است می‌کاهد. در نتیجه، شاخ‌ و برگ‌ها و سرسبزی چشم‌اندازهای طبیعی رنگ روشن‌تری به خود می‌گیرند (برگ‌ها بیشتر به زردی می‌زنند و سبزی آن‌ها کاهش می‌یابد) و در مقابل، آبی آسمان تیره‌تر به نظر می‌رسد.

فیلترهای سرخ

فیلترهای قرمز کنتراست را به‌شدت افزایش می‌دهند و در بسیاری از گونه‌های عکاسی، فیلتر قوی و خشنی محسوب می‌شوند. به همین علت گاهی عکاسانی که در پی ایجاد جلوه‌های خلاقانه و چشمگیر هستند از آن بهره می‌برند. فیلتر سرخ نور سرخ را از خود عبور می‌دهد اما بخش زیادی از پرتوهای سبز و آبی را فیلتر می‌کند.  

این فیلتر در عکاسی منظره، آسمان آبی را تقریباً سیاه نشان می‌هد. با این کار، ابرهای روشن بسیار برجسته‌تر به نظر می‌رسند و صحنه حالتی دراماتیک به خود می‌گیرد. فیلتر سرخ از محو شدن عناصر عکس در صحنه‌های مه‌گرفته یا غبارآلود جلوگیری می‌کند.

هنگام عکاسی از گیاهان نیز به تفکیک گل‌ها از برگینه‌ها منجر می‌شود. این کار، به‌ویژه هنگام عکاسی از گل‌های سرخ نمود بیشتری دارد زیرا گل‌های سرخ‌‌فام با برگ‌های سبز اطراف خود ته‌رنگ‌های مشابهی دارند و تفکیک آن دو از هم به بهتر دیده شدن‌ هر دو کمک می‌کند.  

تاثیر فیلترهای سرخ بر عکس سیاه و سفید چنان شدید است که گاهی ببننده تصور می‌کند با فیلتر فروسرخ (infrared) عکاسی شده است. به همین علت می‌توان آن را جایگزین رایج و ارزان‌‌قیمت فیلترهای فروسرخ نیز قلمداد کرد.  

فیلترهای نارنجی

فیلتر نارنجی از حیث خاصیت نوری، بین فیلتر سرخ و فیلتر زرد جای می‌گیرد و متوسطی از ویژگی هر دو را یک‌جا ارائه می‌دهد. به همین علت نیز فیلتری رایج و چندمنظوره محسوب می‌شود. فیلتر نارنجی در بهبود طیف‌های رنگی غروب موثر است.

استفاده از این فیلتر در عکاسی پرتره باعث می‌شود تا لکه‌ها و کک‌ومک صورت کمتر به چشم بزند و پوست شاداب‌تر و نرم‌تر به نظر برسد.  

در عکاسی از ساختمان‌ها و چشم‌اندازهای شهری نیز خاکستری چشم‌نوازی روی آجرها پدید آورده و با ایجاد کنتراست بین مواد مختلف به کار رفته در اجزای ساختمان، عمق و بافت آن‌ها را تقویت می‌کند.

فیلتر نارنجی نیز مانند فیلتر سرخ برای کاهش جلوه‌گری مه و غبار موثر است. همچنین، آسمان را تیره‌تر نشان می‌دهد و با تقویت سفیدی ابرها بر آن‌ها تاکید می‌کند.  

در عکس‌های زیر، تاثیر فیلتر نارنجی بر تصویر سیاه و سفید و نیز میزان تاثیر آن در مقایسه با فیلتر زرد و فیلتر سرخ نشان داده شده است. همانگونه که پیداست، تاثیر فیلتر نارنجی بر کنتراست آسمان و ابر بیش از فیلتر زرد و کمتر از فیلتر سرخ است. (برای مقایسه بهتر، گالری را برای بار دوم تماشا کنید که همه اسلایدها بارگذاری شده‌اند و بلافاصله تعویض می‌شوند. تصاویر به ترتیب نمایش: بدون فیلتر، فیلتر زرد، فیلتر نارنجی، و فیلتر سرخ)

• 
• 
• 
• 

فیلترهای زرد

در بین 5 فیلتر رنگی که در ابتدای مقاله نام بردیم، فیلتر زرد ملایم‌ترین اثر را دارد؛ طوری که در برخی موارد تفاوت آن محسوس نیست. به عبارت دیگر، چون تاثیر این فیلتر بر رنگ‌های مختلف، ملایم و کنترل شده است تقریباً در همه نوع عکاسی سیاه و سفید کاربرد دارد و تازه‌کارها نیز با سهولت بیشتری می‌توانند از آن استفاده کنند. فیلتر زرد نخستین گزینه سنتی عکاسانی است که با فیلم سیاه و سفید عکس می‌گیرند.

بسیاری از عکاسان برای برجسته‌تر نشان دادن ابرها در پس‌زمینه آسمان از فیلتر زرد بهره می‌برند، زیرا آبی آسمان را تیره‌تر نشان می‌دهد. در عکاسی پرتره نیز ته‌رنگی گرم و طبیعی ایجاد می‌کند که در مقایسه با فیلتر نارنجی شدت کمتری دارد. پرتوهای آبی در برخورد با فیلتر زرد تیر‌ه‌تر اما پرتوهای زرد، سبز، نارنجی و سرخ روشن‌تر به نظر می‌رسند.

فیلترهای سبز

فیلتر سبز عمدتاً هنگام عکاسی از گیاهان به کار می‌رود زیرا برگینه‌های سبز را از گل‌ها و غنچه‌های رنگارنگ تفکیک می‌کند و بر جلوه‌گری شاخسارها و درختان می‌افزاید. این فیلتر علاوه بر عناصر سرسبز، آبی آسمان را نیز روشن‌تر نشان می‌دهد و به همین علت باید حواس‌تان باشد تا جزییات آسمان را از دست ندهید.

اهمیت این فیلتر هنگام عکاسی از برگ‌های سبز تیره بیشتر مشخص می‌شود، زیرا این برگ‌ها بدون چنین فیلتری خیلی تیره به نظر می‌رسند.   

فیلتر سبز علاوه بر این برای بهبود ته‌رنگ پوست به‌ویژه زیر منابع نور مصنوعی (مثل چراغ و نورافکن) نیز مناسب است.

فیلترهای آبی

فیلترهای آبی کمتر در عکاسی سیاه و سفید مورد استفاده قرار می‌گیرند. این فیلتر، آبی را روشن‌تر اما زرد، نارنجی و سرخ را تیره‌تر نشان می‌دهد. با به‌کارگیری این فیلتر در صحنه‌های حاوی رنگ‌های متعدد، می‌توان رنگ‌ها را از هم تفکیک کرد.    

اگر از این فیلتر درست استفاده شود، کاهش کنتراست ناشی از آن می‌تواند فضایی توأم با آرامش و تسکین بر تصویر حکمفرما کند.

نکته جالب دیگر اینکه فیلتر آبی (برخلاف فیلتر قرمز) جلوه‌گری مه و غبار را افزایش می‌دهد و فضایی سحرگاهی را در ذهن مخاطب تداعی می‌کند.

جدول خلاصه‌ تاثیرات و کارکرد برخی از فیلترهای رنگی در عکاسی سیاه و سفید

رنگ فیلتر	اثر و کاربرد فیلتر در عکاسی سیاه و سفید
زرد ملایم	تصحیح پرداخت آسمان، ابر و سرسبزی مناظر
زرد تیره	تیره‌سازی آبی و روشن نشان دادن ابرها، کاهش جلوه‌گری مه و غبار
سبزرد (زردسبز)	تفکیک ته‌رنگ‌های سبز، مناسب طبیعت و مناظر بهاری، کاهش جلوه‌گری مه و غبار در دوردست
نارنجی روشن	تیره‌ترسازی آبی، بنفش، سبز و زرد، تیره نشان دادن آسمان و تاکید بر ابرها، مناسب عکاسی از منظره و ساختمان‌ها به‌جهت تفکیک خطوط
نارنجی	جذب یا به‌عبارتی سد کردن نور آبی و سبزآبی و تیره‌تر نشان دادن آن‌ها
نارنجی تیره	سد کردن بخش زیادی از نور سبز و تیره‌ترسازی آن، ایجاد جلوه‌های‌ دراماتیک سه‌بعدی در عکاسی منظره، درخشان‌ترسازی زرد و نارنجی و سرخ در عکاسی طبیعت بی‌جان و تفکیک ته‌رنگ‌ها از هم، برای عکاسی پرتره مناسب نیست
قرمز روشن	جذب نور سبز بیش از فیلتر نارنجی، درخشان‌ترسازی سرخ، نارنجی، زردنارنجی، و زرد و تیره‌ترسازی بنفش، آبی و سبز
قرمز	فیلتر کنتراست در عکاسی تجاری و عکاسی سیاه و سفید در فضاهای باز، افزایش چشمگیر کنتراست ابر و آسمان در عکاسی مناظر، کاهش جلوه‌گری مه و غبار، افزایش درخشش سطوح سفید، سفیدسازی زیادی پوست در عکاسی پرتره، تفکیک ‌ته‌رنگ‌ها در عکاسی از طبیعت بی‌جان
قرمز تیره	افزایش شدید کنتراست، ایجاد جلوه‌های خیال‌انگیز در عکاسی از مناظر و ساختمان‌ها، تفکیک ته‌‌رنگ‌های قرمز تا آبی در عکاسی از اشیاء، تیره‌ترسازی آسمان و در نتیجه ایجاد جلوه‌ای شبیه مهتاب، تفکیک ته‌‌رنگ‌ها در عکاسی از طبیعت بی‌جان
آبی روشن	بلوکه کردن نسبی نور فرابنفش و سرخ، تصحیح طیف‌های سرخی که گاهی زیر نور تنگستن بسیار روشن به نظر می‌رسند، تفکیک بهتر  ته‌رنگ‌های سرخ و آبی در عکاسی از اشیاء
آبی	تاکید بر مه در مناظر روستایی، عبور دادن نور سطح آب و مه و غبار، بهبود آبی آسمان، تفکیک ته‌رنگ‌ها در عکاسی از طبیعت بی‌جان، تصحیح طیف نورهای ناشی از منابع نور مصنوعی
آبی تیره	بلوکه کردن بخشی از نور سبز و بخش زیادی از نور زرد، سرخ و فرابنفش
سبز روشن	بلوکه کردن بخشی از نور آبی و سرخ، درخشان‌ترسازی سبزرد، فیلتر استاندارد برای عکاسی منظره
سبز	تفکیک واضح ته‌رنگ سبز در مناظر اواخر پاییز و تابستان، مناسب عکاسی از گل‌هایی که قرار است روی آن‌ها کار گرافیکی انجام شود، تصحیح ته‌رنگ سرخ در پرتره‌هایی که با فیلم سریع عکاسی می‌شوند، مناسب عکاسی از طبیعت بی‌جان

شبیه‌سازی اثر فیلترهای رنگی با نرم‌افزارهای ویرایشگر عکس

فیلترهای رنگی چه در گذشته و چه حال در عکاسی سیاه و سفید با فیلم اهمیت زیادی داشتند. امروزه که عکاسی دیجیتال جای عکاسی با فیلم را گرفته است، این فیلترها کم‌اهمیت‌تر به نظر می‌رسند زیرا حتی وقتی دوربین را در حالت سیاه ‌و سفید تنظیم کرده‌اید، حسگر آن عکس‌ها را تمام‌رنگی ثبت می‌کند و پس از پردازش تصویر، رنگ‌ها را از آن حذف می‌کند. در نتیجه، با نرم‌افزارهای ویرایشگر می‌توانید اثر فیلترهای رنگی روی عکس‌های سیاه ‌و سفید را تا حد زیادی شبیه‌سازی کنید.

البته روی دوربین دیجیتال هم می‌توانید فیلتر رنگی ببندید اما نتیجه‌ آن چندان ملموس نخواهدبود. دوربین‌های دیجیتال روی حسگر خود آرایه‌ای از فیلترهای رنگی دارند. به همین علت اگر روی عکس سیاه‌ و سفید ویرایش سنگینی صورت دهید ممکن است به بروز نویز و نیز اختلال و یا انحراف نوری در تصویر منجر شود. البته دوربین «لایکا مونوکروم ام» (Leica Monochrome M) استثناء است. این دوربین گران‌قیمت و تخصصی، از اساس سیاه‌ و سفید است و اصلاً نمی‌تواند عکس رنگی بگیرد.

پس اگر می‌خواهید در عکاسی سیاه‌ و سفید از فیلتر رنگی بهره ببرید و از مشکلات فوق‌الذکر درخصوص عکاسی دیجیتال به دور باشید، بهتر است با فیلم سیاه‌ و سفید و دوربین آنالوگ عکاسی کنید.

جمع‌بندی

گفته شد که در عکاسی سیاه و سفید، فیلترهای رنگی نحوه تبدیل رنگ‌ها به طیف‌های خاکستری و سفید و مشکی را کنترل می‌کنند و اجازه می‌دهند تا هنگام ثبت عکس نحوه واکنش فیلم نسبت به رنگ‌های متفاوت را تغییر داده و تنظیم کنیم.

اگر درباره عکاسی سیاه و سفید به‌ویژه با فیلم جدی هستید، گزیده‌ای از فیلترهای رنگی می‌تواند به کارتان بیاید. با کمک این فیلترها می‌توان حس و کنتراست تصویر را تنظیم کرده و از این طریق، مهم‌ترین عناصر یا اجزای آن را مورد تاکید قرار داد.